Tijdelijke dip

‘Dit verrast me’, zegt Verheijen. ‘Het lijkt erop dat het ravijnjaar slechts een tijdelijke dip is.’ ‘Wij zien de opleving ook terug in onze cijfers’, reageert Zuidema. ‘Bij ons ziet 2028 er inderdaad weer beter uit dan de twee jaren daarvoor’, valt Fränzel bij. ‘Ik herken dit totaal niet’, zegt Raven. ‘Bij ons lopen de tekorten alleen maar steeds verder op.’ Het beeld aan tafel is wisselend, maar uit de begrotingen tot 2028 komt het beeld dat na het ravijnjaar de tekorten weer afnemen duidelijk naar voren.

Meerjarige ombuigingen

‘Wie van jullie heeft de meerjarige ombuigingen al in de begroting verwerkt?’, wil Marco Pot van BDO weten. Ongeveer de helft van de deelnemers steekt z’n vinger op. ‘We verwachten nog geld van het Rijk’, zegt Fränzel. ‘Daarom hebben wij nog even gewacht dit te begroten.’ Daarmee raakt de groep aan tafel meteen aan een volgend thema: de begrotingen tot 2028.

Uit het BDO-onderzoek blijkt namelijk dat de tekorten in het ravijnjaar 2026 flink oplopen tot circa € 1,4 miljard en in 2027 met een ruime € 600 miljoen ook nog fors zijn, en deze in 2028 zijn teruggebracht naar zo’n € 575 miljoen.

Sturen op cijfers

Van Veen steekt de hand in eigen boezem. ‘Ik denk dat we zelf te weinig aan de knoppen zitten. We zouden ook eerder kunnen kijken wat we gerealiseerd hebben en dan bijsturen in plaats van alleen maar terugkijken.’ Hij benadrukt ook het feit dat gemeenten eigenlijk maar weinig tot geen realtime inzicht hebben in de cijfers. ‘We zijn daardoor vrij stuurloos.’

‘Zonde,’ meent Verheijen, ‘want we beschikken over een enorme hoeveelheid data. Als we daar realtime over konden beschikken, zoals bij veel bedrijven het geval is, zouden we ongetwijfeld ook beter kunnen ramen.’

Moeilijk inschatten

‘Realistisch begroten voor vier jaar is inderdaad ingewikkeld’, zegt Jorrit Zuidema, concerncontroller gemeente Leeuwarden. ‘Jeugdzorg vormt daarbij het grootste probleem. Het is moeilijk om in te schatten hoe groot de vraag hiernaar in een bepaald jaar zal zijn. Maar bijvoorbeeld ook de vervanging van bruggen en walkeringen laat zich lastig inschatten. Al helemaal over een periode van vier jaar. We worden ook vaak verrast door de circulaire. Daardoor is tot het laatst onzeker wat er binnenkomt.’

Meer inhoud, minder geld

De discussies in deze gemeente gaan, zo benadrukt Van Veen, nu veel meer over de inhoud en minder over geld. ‘Voordeel is ook dat onze ambtenaren zich veel beter realiseren op welke manier hun werk bijdraagt aan de grotere gemeenschappelijke taken. Ze weten nu waar ze het voor doen.’

Inzet reserves onder voorwaarde

Van der Bij van BiZa vult aan: ‘In het Bestuurlijk Financieel Overleg hebben het Rijk en de decentrale overheden afgesproken dat reserves kunnen worden ingezet, mits wordt voldaan aan de gestelde solvabiliteitseisen.’    

Realistisch begroten

Het volgende gespreksthema behelst de financiële huishouding van gemeenten. Want ook dit jaar weer blijkt uit het onderzoek dat gemeenten moeite hebben om realistisch te begroten. De baten zijn vaak onvoorspelbaar en hetzelfde geldt voor de haalbaarheid van de ambities.

Kort gezegd: verwachte tegenvallers vallen vrijwel altijd mee. ‘We zien dat er veel minder geleend wordt dan gemeenten aanvankelijk hadden begroot’, aldus De Waal.

Focus op maatschappelijke opgaven

‘Gaat het bij gemeenten niet te veel over uitvoering en realisatiekracht, terwijl het eerst zou moeten gaan over wat prioriteit heeft?’, oppert Pot. Van Veen haakt hier meteen op aan. ‘We misten stuurkracht en hebben vijf jaar geleden bewust de draai gemaakt van sturen op geld naar sturen op maatschappelijke opgaven. Dat helpt ons om meer grip te krijgen op zaken die echt van belang zijn voor onze gemeente. Onze financiële prioriteiten zijn nu gekoppeld aan de doelen die we gesteld hebben. In plaats van dat we ons afvragen wat voor mooie dingen we gaan doen met het geld dat we hebben, focussen we op strategie en maatschappelijke opgaven. Dat is een heel andere manier van werken.’

Integrale blik

‘De algemene reserve wordt regelmatig aangevuld met incidentele opbrengsten, maar heeft slechts beperkte inzetmogelijkheden’, stelt Verheijen. ‘Toch is het essentieel om deze mee te nemen in het totale financiële plaatje van de gemeente. Niet als losse, enkelvoudige oplossing, maar om het langetermijnbeeld en de balans tussen incidentele en structurele middelen maar ook de risicoanalyse zorgvuldig te bewaken. Zo’n integrale blik vergroot de kans op evenwichtige keuzes die het welzijn van inwoners ten goede komen.’

Alleen voor tegenvallers

‘Als bankier wil ik benadrukken dat solvabiliteit vooral is bedoeld om risico’s en financiële tegenslagen op te vangen. Zoals in 2021 bij de gemeente Valkenburg, toen het water uit de Geul de straten en huizen binnenliep. Dan is het goed dat er een flinke buffer is’, zegt Lonneke de Waal van BNG. ‘Probleem is ook,’ vult Brouwer aan, ‘dat geld uit de reserve dat je nu investeert straks ook weer om investeringen vraagt. Zo hebben wij verschillende maatschappelijke voorzieningen gerealiseerd. Dat konden we nu financieren. Maar over twintig jaar moeten we ook weer over voldoende geld beschikken om groot onderhoud uit te voeren op deze gebouwen. En dat kunnen we dan zonder flinke bezuinigingen, waaronder snijden in ons voorzieningenniveau, niet betalen.’

Vertekend beeld

Stefan Brouwer, stadscontroller gemeente Dordrecht: ‘Voor wat betreft onze vermogenspositie; dat is geen liquide geld. Bovendien zijn deze middelen grotendeels bestemd om te investeren in de groei van onze stad. Het beeld is kortom vertekend. Zonder harde keuzes gaan we onze financiële problemen niet oplossen.’

Voldoende eigen vermogen

Gemeenten hebben € 41 miljard aan eigen vermogen, waarvan circa 25% algemene reserves, zo blijkt uit de benchmark. Een mooie buffer, zou je zeggen, die gemeenten kunnen inzetten wanneer nodig. Bijvoorbeeld om de ravijnjaren te overbruggen. Is dat ook zo? ‘We kunnen er vooral tijd mee kopen’, zegt Lydia Verheijen, concerncontroller gemeente Land van Cuijk. ‘Het geld geeft ons tijd en ruimte. Maar dat is het dan ook. Het lost niet onze problemen op.’

Niet genoeg

‘Het is nu nog te vroeg om dat te zeggen’, meent Weys. ‘Eerst maar eens even afwachten hoe bijvoorbeeld de 10% korting op de SPUK’s zal uitpakken. Onze grote zorgen blijven. Met name wat jeugdzorg betreft. Het is misschien iets verbeterd, maar nog echt niet goed genoeg.’ Ook Jan van der Bij van het ministerie van Binnenlandse Zaken zit aan tafel.

‘Gemeenten verwachten financiële uitdagingen in de toekomst. De maatregelen die het Rijk onlangs heeft genomen voor het gemeentefonds dragen bij aan het verlichten van deze druk. Denk bijvoorbeeld aan het schrappen van de (oploop van de) opschalingskorting, de tegemoetkoming voor de Wmo en het terugdraaien van de korting van meer dan een half miljard euro die was opgenomen in de afspraken rond de Hervormingsagenda Jeugd.’

Maatregelen gemeentefonds

Tijd voor een volgende discussie. Het Rijk heeft het afgelopen jaar verschillende maatregelen getroffen voor het gemeentefonds. Denk aan de afschaffing van de opschalingskorting, het terugdraaien van de bezuinigingen op de jeugdzorg en een extra potje voor de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). De vraag is dan ook of het financiële perspectief van gemeenten het afgelopen jaar is verbeterd. Zijn gemeenten hier nu financieel beter van geworden of niet? ‘Het is iets verbeterd, maar het is zeker nog niet goed. En de vraag is ook hoe de systematiek rond het Bruto Binnenlands Product (BBP-systematiek, red.) meegroeit met de vergrijzing,’ stelt Bart van den Biggelaar van de VNG.

Meer efficiency

‘Toch hoor ik niemand hier over overheadkosten’, zegt Jeroen van Veen, concerncontroller gemeente Weert. ‘Die vormen tenslotte de grootste kostenpost. Die zouden drastisch omlaag kunnen als gemeenten niet 342 verschillende systemen hadden lopen. Doordat de automatisering van gemeenten niet geïntegreerd is, verliezen we een hoop efficiency. Daar valt nog heel veel winst te maken.’

Te vaak ingekaderd

‘Meer geld is niet per se nodig als we meer keuzevrijheid krijgen, zodat we het geld dat beschikbaar is naar eigen inzicht kunnen uitgeven’, meent Evert Weys, burgemeester gemeente Hilvarenbeek. ‘We worden nu te vaak ingekaderd. We moeten dan ook vooral geen uitvoeringsloket van het Rijk willen zijn. Temeer omdat daarmee ook onze positie als bestuursorgaan zwakker wordt. Als wij alleen maar dingen doen die Den Haag wil, wie luistert er dan nog naar ons?’

Geld versus keuzevrijheid

‘Als we voldoende geld krijgen van het Rijk, hoeft het op zich geen probleem te zijn dat we het beleid van het Rijk uitvoeren’, zegt Sander Fränzel, teamleider concerncontrol bij de gemeente Rotterdam. ‘Dan is autonomie niet zo relevant.’ Rieja Raven, wethouder gemeente Midden-Drenthe: ‘De vraag is wel hoe interessant ons werk als gemeentebestuurder nog is als we alleen maar onze wettelijke taken conform de opdrachten van het Rijk mogen uitvoeren. Dan vallen er weinig keuzes te maken.’

Minder keuzevrijheid

Tegelijkertijd knabbelt het Rijk steeds meer af van de keuzevrijheid van gemeenten door bijvoorbeeld te korten op specifieke uitkeringen (SPUK’s) en door een plafond in te stellen voor de Onroerendezaakbelasting (OZB). Een van de zorgen die gemeenten hebben is dan ook de bedreiging van de autonomie. Zijn gemeenten niet steeds meer een uitvoeringsloket van het Rijk?

Harder dan de bierprijs

Het ravijn raakt ons behoorlijk’, zegt Rieja Raven, wethouder gemeente Midden-Drenthe. ‘We hebben al moeite om de exploitatie rond te krijgen en lopen ook aan tegen investeringen in schoolgebouwen en wegen. En dan komt daar ook nog het ravijn bij. Waar halen we de investeringsruimte vandaan?’ ‘De omvang van de begroting is de afgelopen jaren harder gestegen dan de bierprijs’, zegt Niels Dauven, wethouder gemeente Valkenburg aan de Geul. ‘Alles wordt duurder en er komen voor gemeenten steeds meer taken bij.’

Er is ook dit jaar weer veel te doen over de BDO Benchmark Gemeenten. Dat wordt eens te meer duidelijk tijdens de rondetafeldiscussie waarin de deelnemers, veelal wethouders en controllers van verschillende gemeenten, met elkaar in gesprek gaan over de eerste resultaten van de nieuwste BDO Benchmark Gemeenten. Tijdens de pauze willen de deelnemers toch graag alvast even hun cijfer weten, hoewel dit cijfer tijdens de gesprekken vandaag ook voortdurend wordt gerelativeerd.

Uitvoeringsloket van het Rijk

Na een sneakpreview van de resultaten dit jaar, waarin de cijfers van 2023 en de begrotingen van 2025 centraal staan, gaan de tien deelnemers met elkaar in gesprek. Zo blijkt uit de benchmark dat de solvabiliteit net als de structurele exploitatieruimte in de begrotingen afnemen, en dat de nettoschuldquote toeneemt. Dit, terwijl het ravijnjaar steeds dichterbij komt, waardoor bezuinigingen onvermijdelijk zijn.

Niels Dauven

wethouder gemeente Valkenburg aan de Geul 

Bart van den Biggelaar

beleidsadviseur gemeentefinanciën VNG

Jeroen van Veen

concerncontroller gemeente Weert

Sander Fränzel  teamleider concerncontrol gemeente Rotterdam

Rieja Raven

wethouder gemeente Midden-Drenthe

Jorrit Zuidema 

concerncontroller gemeente Leeuwarden

Lydia Verheijen 

concerncontroller gemeente Land van Cuijk

Jan van der Bij

clustermanager ministerie van Binnenlandse Zaken

Stefan Brouwer

stadscontroller gemeente Dordrecht 

Evert Weys

burgemeester gemeente Hilvarenbeek

Lonneke de Waal 

sectorlead overheid & onderwijs BNG